Manastirska crkva Svetog Ilije u Derventi je jedan od najstarijih i najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika u opštini Derventa. Nalazi se u selu Detlak, na desnoj obali rijeke Ukrine, okružena zelenilom i mirnom prirodom. Crkva je sagrađena u 14. vijeku, u vrijeme kralja Tvrtka I Kotromanića, kao dio manastirskog kompleksa koji je obuhvatao i konak, ljetnikovac, staru školu i groblje sa nekropolom. U crkvi se čuva dragocjeni rukopis – Detlovački evhologion, koji datira iz 15. vijeka i predstavlja jednu od najstarijih i najljepših srpskih knjiga.
Istorija i arhitektura crkve
Manastirska crkva Svetog Ilije u Derventi je jednobrodna bazilika sa polukružnom apsidom, zidana lomljenim kamenom i pokrivena kamenim pločama. Dimenzije crkve su 16,5 x 7,5 metara, a visina zvonika je 12 metara. Na zapadnoj strani crkve nalazi se zvonik sa tri zvona, a na istočnoj strani oltar sa ikonostasom. Na sjevernoj i južnoj strani crkve su po dva prozora sa kamenim okvirima. Na fasadi crkve nema posebnog ukrasa, osim jednostavnih kamenih rozeta i krstova.
Crkva je sagrađena u 14. vijeku, u vrijeme kada je Bosna bila pod vlašću kralja Tvrtka I Kotromanića, koji je vladao od 1353. do 1391. godine. Kralj Tvrtko je bio veliki pokrovitelj crkve i manastira, a njegov pečat se nalazi na nekoliko dokumenata koji se čuvaju u crkvi. Prema nekim izvorima, kralj Tvrtko je i sam posjetio crkvu i manastir, i to 1388. godine, kada je proslavio svoju krunidbu za kralja Srba i Bosne.
Crkva je tokom istorije više puta obnavljana i restaurirana, posebno nakon razaranja u 16. i 17. vijeku, kada su je napadali Turci i Austrijanci. Posljednja velika obnova crkve je urađena 2004. godine, kada je crkva dobila novi krov, fasadu, pod i ikonostas. Takođe, obnovljen je i manastirski konak, koji služi za smještaj sveštenika i gostiju.
Detlovački evhologion
Detlovački evhologion je rukopisna knjiga koja sadrži bogoslužbene tekstove za cijelu godinu, kao i molitve, himne, psalme i druge crkvene obrede. Knjiga je pisana ćirilicom, na staroslovenskom jeziku, sa nekim uticajima srpskog i bosanskog jezika. Knjiga ima 362 lista pergamenta, formata 24 x 18 centimetara, i ukrašena je sa 12 minijatura i 11 inicijala. Knjiga je pisana u 15. vijeku, najvjerovatnije u manastiru Krka u Dalmaciji, odakle je donesena u Derventu u 16. vijeku. Knjiga je dobila ime po svom prvom vlasniku, monahu Detlu, koji je bio iguman manastira Svetog Ilije u Derventi.
Detlovački evhologion je jedna od najstarijih i najljepših srpskih knjiga, koja predstavlja dragocjeno svjedočanstvo o istoriji, kulturi i umjetnosti srpskog naroda u srednjem vijeku. Knjiga je zaštićena kao nacionalno kulturno dobro, i čuva se u posebnoj vitrini u crkvi Svetog Ilije u Derventi. Knjiga je digitalizovana i dostupna na internetu za sve zainteresovane.
Znamenitosti i zanimljivosti
Pored crkve Svetog Ilije i Detlovačkog evhologiona, u okolini crkve se nalaze i druge znamenitosti i zanimljivosti, koje privlače pažnju posjetilaca. Među njima su:
- Stara nekropola sa stećcima, koja se nalazi na groblju pored crkve. Na nekropoli se nalazi oko 70 stećaka različitih oblika i veličina, od kojih su neki ukrašeni krstovima, rozetama i polumjesecima. Neki od stećaka datiraju iz 13. i 14. vijeka, i predstavljaju spomenike srednjovjekovne bosanske države i crkve.
- Pećina – monaška isposnica, koja se nalazi na brdu iznad crkve. Pećina je duboka oko 15 metara, i ima tri prostorije, koje su služile za molitvu, spavanje i čuvanje hrane. U pećini se nalaze tragovi života monaha, koji su se u njoj povlačili radi duhovnog usavršavanja i mira. Pećina je takođe bila i sklonište za monahe i narod u vrijeme ratova i progona.
- Ambarine ili hambarine, koje su rupe u kamenu sa malim otvorom, širokom sredinom i užim dnom. Ambarine su služile za čuvanje žita i drugih namirnica, koje su se stavljale u vreće i spuštale u rupe. Ambarine su bile način da se sačuva hrana od glodara, vlage i neprijatelja. Ambarine se nalaze na više mjesta u okolini crkve, a neke od njih su i danas u funkciji.
Manastirska crkva Svetog Ilije u Derventi je mjesto koje odiše istorijom, duhovnošću i ljepotom. Crkva je otvorena za sve posjetioce, koji mogu uživati u njenim blagodatima, upoznati se sa njenom prošlošću i sadašnjošću, i osjetiti mir i blagoslov koji iz nje zrače. Crkva je takođe i mjesto okupljanja i proslave za vjernike, koji dolaze na bogosluženja, praznike i vašare, i koji njeguju tradiciju i kulturu svog naroda. Crkva je, ukratko, živi spomenik i duša Dervente.
